Quei raquenta Mariuschla Capaul-Capaul, ni sco quei ch’ella vegneva era numnada a Lumbrein: Mariuschla tschurra, Mariuschla Martin u schizun Mariuschla-Gion-quel-Geli cun indicar empau da ses perdavons. Ei setracta dil Péz Regina; mo ei quei propi ver? Datti negins scazis si leu? Ed hai forsa insumma dau pli baul scazis? La tradiziun populara sa da scazis, mo ein els stai da contonscher? Lein intercurir empau pli en detagl la situaziun. 1938 publichescha il scolast e pur Anton Derungs (*1883, †1942) sper autras era la sequenta getga – aschia numn’ins en Lumnezia las detgas – el 52avel tom dallas Annalas da la Società Retorumantscha: Il cavrer de Pezza Regina Il cavrer de Silgin fuva revius in di d’uost tochen sin Pezza Regina. Sias cauras camavan ruasseivlamein leuvi sil fil, ed il cavrer semetta a far in cupid el cauld sulegl viagiusut ils umens de crap. El runca e dierma sc’in crap. Il sulegl fuva daus vi in bien ruc viers il Pez Sezner, ch’il bien pasturet vegn puspei allerta. La regina de Piz Regina Avon biars onns habitava si Pez Regina ina regina. Quella fuva fetg beinstonta. Ins vesev’ella mo dis de bial’aura. Sia habitaziun fuva ina tauna. Bials dis de stad sesev’ella avon la tauna sin in crap. Vestgida fuv’ella en aur. Avon ella steva ina roda de filar, era ded aur, decorada cun ornaments d’argien. Igl entir di filav’ella mo aur. Tgei ella figieva cun quellas caussas sa negin. Denter la crappa vi havev’ella rasau zacons lenzeuls, persesez era tut dad aur. Gia biars havevan empruau de tagliar giu ed ir silmeins cun ina buccada d’in lenziel ne l’auter, mo quei ei aunc mai reussiu ad in carstgaun. La regina udeva e veseva fetg bein. Aschigleiti sco zatgi vegnev’en sia vischinonza svanev’ella en tauna e cun ella tut igl uorden che ella haveva dentuorn. Ded ir giu en la tauna ha buca carstgaun ughiau zacu. Inagada eis ei reussiu ad in nurser de Lumbrein, ch’era sin Sernastga, de vegnir vitier in lenziel, senza ch’ella ni vesi ni audi. Mo aschigleiti ch’el ha tuccau en il lenziel ei la regina svanida e cun ella era il lenziel. In’autra detga della Regina de Pez Regina In di ei il cavrer de Surin ius si Pez Regina cun las cauras. Tochen ussa havev’el aunc mai engartau zatgei extraordinari si leu. Mo co eis el surstaus, vesend lenzeuls d’aur rasai ora pertut. Aunc bia pli perplex eis el staus, cura ch’el ha viu amiez il pez ina biala giuvna vestgid’en aur. Avon ella steva ina roda de filar. La matta filava aur. Il cavrer ha temiu e vuliu fugir. «Buca tema miu pign, jeu fetsch nuot a da ti!» ha la matta detg. Udend quella vusch carina ha il buob survegniu curascha ed ius pli vitier. «Jeu sun la Regina de quei pez,» ha la giuvna continuau. «Ti eis igl emprem che vesas mei. Mo ti astgas dir a negin tgi che ti has viu si cheu oz. Dus onns stoss ti quescher, lu ei la glieud de quels vitgs cheugiu beinstonta avunda, che tuts san viver sco signurs.» Il cavrer ha empermess quel e puspei ius suenter sias cauras. Liung temps ha el pudiu quescher, mo buca dus onns ontras. Sch’el mava in di si Pez Regina vesev’el adina la matta. Mo dapi il di ch’el ha schau mitschar ora il misteri ei la Regina svanida per adina. (Gartmann: 72). Ei fa surstar empau ch’in student pli avanzau (cand. med. vet.) sa nuot ni vul saver nuot da quei ch’ei vegniu publicau avon gnanc diesch onns sur da siu camp da retscherca. Ei constat denton che las Annalas eran strusch derasadas en Lumnezia; il register dils abonnents dallas Annalas, p. 230 cuntegn per 1938 numnadamein per l’entira Lumnezia sulettamein tschun nums. Aschia eran las getgas rimandas e publicadas da Derungs scodagir nunenconuschentas ella vallada e quellas el Glogn propi “novas”.Viers la fin dil medem Glogn lai Gadola aunc suandar 17 “Detgas e praulas lumnezianas” ch’el declara d’haver rimnau sez. Numera 14, p. 134 raquenta aunc inaga dil vau sutterran: Il trutg sutteran dil Pez Regina Denton varga 20 onns pli baul, numnadamein gia 1944 ha Clara Casanova (*1872, †1950) da Vella raquintau al perscrutader ina getga dètg remarcabla: Auf dem Piz Regina entführt Vella Era la getga che Gion Giusep Pelican (*1864, †1944) raquenta 1943 a Lumbrein a Büchli ha el pli probabel strusch saviu leger enzanua – per cass ch’el havess insumma legiu; cheu sia versiun dalla ruosna sil péz: Die Höhle auf dem Piz Regina Lumbrein Ai vegn risdau ca sigl Péz Regina seigi∂t ina gronda rûsna. Ina ga an in fiers ign tgaun en quella rûsna. Luscha ais el gnijus ò gijusût Pruastg. (Büchli: 547). Quei fatg misterius sto esser staus ragischaus dètg profund ella schientscha dil pievel. Entuorn 1960 havein nus udiu el, cura che nus pertgiravan la biestga a Curtinasch sur Nussaus e miravan tut fascinai sin il péz visavi. Igl ei da supponer ch’il raquintader haveva la getga or dil Glogn da 1947, cunquei che Büchli cumpara pér 1966 e quei aunc per tudestg!Empau auter ston ins giudicar quei che Maria Urschla Capaul-Capaul (*1879, †1964) da Lumbrein raquenta. Arnold Büchli vegn pér 1959 l’emprema ga en contact cun ella. Nossa getga para ella d’haver raquintau aunc pli tard, numnadamein 1962. Aschia ei la getga strusch pli da considerar sco autentica, mobein in fretg dalla lectura dil Glogn da 1947. Ei sto denton buca esser ch’ella ha legiu la getga 1947, mobein quei sa esser schabegiau bia pli tard. Calenders e cudischs periodics en general eran ina lectura beinvesida ed ins legeva els tochen ch’els eran propi isai e curdavan in ord gl’auter. El meglier cass ha Mariuschla mo raquintau quei ch’ella ha giu udiu. Quei ei mo ina hipotesa, mo ualti probabla, perquei ch’ella raquenta a Büchli bia historias e getgas ch’ins enconuscha ord la litteratura classica ed ord calenders. La regina sigl Péz Regina Lumbrein (Remarca: Büchli sestenta da scriver sco quei ch’ins tschontscha a Lumbrein; il segn „∂“ tuna sco in „e“ nunaccentuau). Ign cavrè da Silgin a viu bia gà quella dama d∂ lunsch, aber el t∂meva ella. A lu ign gi a ella clamau el d∂ gnî tier ella. ∂d el ai ius plaunsiu vitier, a lu a ella getg ch’el astgit gî a nigign carstgaun ch’el agit viu ella si cau ∂ tschintschau cun ella. Pér suénter dus onns astgit el gî ô quai; a lu sègit ella lib∂rada ∂d el vegnit ad esser rehs avûnda, igl pi reh ûm d∂ quai contûrn. Igl ei bein probabel che la getga ei svanida ord la memoria dil pievel duront duas generaziuns dapi 1966, sch’el ha insumma legiu ella cur ch’il cudisch da Büchli ei cumparius. En scadin cass ein fastgitgs restai, perquei ch’il cudisch era dètg derasaus era tier glieud meins scolada. 1982 ei la getga puspei vegnida alla glisch, ni forsa meglier getg ad ureglia. Il radio romontsch e Norbert Capeder han creau in’emissiun da Radioscola sur da Lumbrein e leu han els puspei raquintau e stampau la getga. Ins ha duvrau la versiun dad Emil Gartmann sco quei che Gadola ha giu publicau 1947 el Glogn. Sco quei ch’igl ei deplorablamein usitau en reediziuns, han ins buca surpriu il text sco quei ch’el era, mobein manegiau ch’ins stoppi modernisar ed actualisar el. Per ventira setract’ei cheu mo dad in’adattaziun ortografica migeivla che ha buca lavagau il text sez. El carnet da Radioscola san ils affons schizun mirar co il Péz Regina vesa ora. In maletg en detagl cun la crappuna maunca denton. La regina dil Péz Regina Avon biars onns habitava sil Péz Regina ina regina. Quella fuva fetg beinstonta. Ins vesev’ella mo dis da bial’aura. Sia habitaziun fuva ina tauna. Bials dis da stad seseva ella avon tauna sin in crap. Vestgida fuv’ella en aur. Avon ella steva ina roda da filar, ch’era dad aur. Igl entir di filav’ella mo aur. Tgei ch’ella fageva cun quellas caussas sa negin. Denter la crappa havev’ella rasau zacons lenzeuls, persesez era tut dad aur. Gia biars havevan empruau da tagliar giu ed ir silmeins cun ina buccada d’in lenziel ni l’auter, mo quei ei aunc mai reussiu ad in carstgaun. La regina udeva e veseva fetg bein. Aschigleiti che zatgi vegneva en sia vischinonza svanev’ella en tauna e cun ella tut igl uorden ch’ella haveva dentuorn. Dad ir giu en la tauna ha buca carstgaun ughegiau zacu. Commentari Igl ei buca pusseivel d’eruir, cura che las empremas detgas dil Péz Regina ein naschidas. Detgas vegnan raquintadas d’ina generaziun a l’autra e pér bia pli tard ein ellas vegnidas nudadas. Enzacu han collecziunaders nudau ellas, savens cugl intent da mantener ellas per las generaziuns che vegnan. Mo mintgaton sentevan els era il regl artistic e poetic e perquei ein las detgas vegnidas modificadas, amplificadas e buca da rar era cumbinadas cun differents elements jasters, aschia ch’ellas han piars il coc. Bugen ein ellas vegnidas publicadas en calenders ed en cudischs da scola. Ina part dil pievel ha legiu ellas e beinspert puspei raquintau vinavon ellas. E puspei ha enzatgi vuliu mantener il scazi dil pievel e rimnau ellas e scret si e publicau ellas sco material oral, genuin autentic, schegie che las fontaunas screttas ein gnanc ina generaziun veglias; en nies cass setract’ei d’in pèr onns. Noss’emprema fontauna ein las detgas ch’il scolst e pur Anton Derungs da Surcasti ha rimnau (cu?) e publicau 1938 ellas Annalas da la Societad Retorumantscha. Quella publicaziun era buca ton populara e derasada specialmein en tscherchels scolastics, religius ed intellectuals. Il pievel cumin veseva buca quei cudisch periodic. Certs ch’han legiu las detgas, p. ex. scolasts han lu raquintau vinavon ellas ed aschia derasau lur cuntegn – la furoma semida da raquintader a raquintader. Oz astgass in redactur strusch selubir da publicar bunamein las medemas detgas gia 1947 cun indicar E. Gartmann bunamein sco collecziunader prezius, mo senza menziunar ch’il cuntegn era vegnius derasaus nov onns pli baul. Empau auter eis ei cun la rimnada da Büchli. Cunquei ch’el indichescha minuziunsamein cura ch’el ha registrau ina getga. Aschia ha mo Mariuschla Martin raquintau suenter 1947 sia getga, quella ch’ins sto pia considerar pli probabel sco resultat u product dalla lectura dil Glogn. Questa getga u ina semeglionta ei buca d’anflar ella Crestomazia da Casper Decurtins. Quei fa denton buca surstar pli ch’in ton, cunquei che quell’ovra cuntegn en general meins detgas che praulas e canzuns. Setract’ei pia d’ina getga unica, originala, inventada enzacu avon 1930 ella Lumnezia? Strusch, ei dat numnadamein semegliontas getgas ell’Engiadina. Gia egl emprem tom dallas Annalas da 1886 ha Thomas Gross publicau ina cumparegliabla, nua che carstgauns nauschs emprovan d’engular las teilas preziusas dallas dialas e che quellas svaneschan per adina. Gudench Barblan rimna in triep getgas da quei tip e publichescha ellas 1909, medemamein ellas Annalas 24. Las biaras da quellas dialas ein survetscheivlas e segidan culs cartgauns, tochen che quels daventan impertinents u malengrazieivels u risguardan buca las cunzinas dallas dialas. Autras vivan isoladas e la glieud mo vesa ellas. Ei setracta pia buca d’ina getga originala dalla Lumnezia, mobein sulettamein d’in tip da getgas adattadas alla regiun, cheu al Péz Regina. Fetg derasada ella tradiziun populara era ella segir buc, cunquei ch’ella figurescha buca els cudischs da scola pli vegls che cuntenevan schiglioc savens material local. Mo forsa dependeva gliez era empau dil redactur e da sias enconuschientschas localas e preferientschas. Sco quei ch’jeu survesel la situaziun, mauncan semplamein texts da quellas getgas en Surselva avon 1938. Foto: Ramun Capaul Fontaunas dallas getgas: -Barblan, G. (1909).…en: Annalas da la Societad Retorumantscha, 24, p. 225-316; specialmein p. 246-249: Las filunzas da Vulpera; la diala della Clemgia; Las dialas da Pratuor; Las dialas da Vulpera dadaint; las dialas süll’alp del Munt a Cierfs. Clau Solèr, prof. dr. Cuera/Genevra, 6-2011. |